امنيت غذايی در قرآن كريم
بسم الله الرحمن الرحیم
امنيت غذايی در قرآن كريم
علی رزاقی
کارشناسی ارشد مهندسی کشاورزی بیماری‌شناسی گیاهی.
دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
اشاره:
ايجاد امنيت غذايی در جامعه اسلامی زمينه ساز توسعه فرهنگ دينی خواهد بود به شرط آنكه تمامی افراد جامعه به صورت عادلانه به غذا دسترسی داشته و مصرفی بدون اسراف داشته باشند. پس می توان تعريف قرآنی برای امنيت غذايی را اينگونه آورد: توليد آگاهانه و مدبرانه انواع غذاهای طيب و حلال در جامعه اسلامی بدون وابستگی به غير مسلمانان و توزيع عادلانه آن به طوری كه تمام افراد جامعه، دسترسی دائم به غذا داشته و از تأمين آن در آينده نيز مطمئن باشند و از آن بدون اسراف، مصرف كنند.
برخورداری از امنيت غذايی و غذای سالم و كافی ابتدايی ترين حق از حقوق هر انسانی است كه متاسفانه در جهان امروز بسياری از آن بی بهرهاند. با توجه به اينكه بر دامنه اين بحران در دهه های پيش رو افزوده خواهد شد، در اين مقاله سعی شده است تا نگاه قرآن كريم به مفهوم امنيت غذايی مورد واكاوی قرار گيرد. برای نيل به اين هدف ابتدا، تعريف” امنيت غذايی” در مجامع معتبر علمی غرب آورده شده است و سپس با بررسی آيات قرآنی مرتبط با مفاهيم تغذيه و كشاورزی تلاش گرديده استتا تعريفی براساس آيات قرآن برای آن ارائه گردد. تعريف قرآنی ارائه شده در اين مقاله از اين قرار است”: توليد آگاهانه و مدبرانه انواع غذاهای طيب و حلال در جامعه اسلامی بدون وابستگی به غير مسلمانان و توزيع عادلانه آن به طوری كه تمام افراد جامعه، دسترسی دائم به غذا داشته و از تأمين آن در آينده نيز مطمئن باشند و از آن بدون اسراف مصرف كنند”. شايد بتوان اين تعريف را به نظام اقتصادی نيز تعميم داد با اين بيان كه نظام اقتصاد اسلامی بر مبنای توليد مدبرانه، توزيع عادلانه و مصرف بدون اسراف بنيان نهاده شده است.
قرآن كريم آخرين كتاب آسمانی و معجزه جاودان خاتم النبيين در بردارنده هر خرد و كلانی است و هماره فانوس نجات جويندگان حقيقت و مشعل هدايت پويندگان صراط مستقيم بوده است. اگرچه تمدن اسلامی در قرون سوم تا نهم هجری به مدد اين نور الهی از رشد و بالندگی خاص برخوردار شد اما متاسفانه به علت افساد طاغوت های زمانه رو به افول نهاد.
تاريخ نشان می دهد كه با ظهور رنسانس در قرون 14 و 15 ميلادی هنگامی كه اروپا تلاش خود را برای نجات از يوغ خرافات كليسای منحرف آغاز كرد. بذر علوم جديد نيز كاشته شد. اين علوم براساس تجربه و مشاهده عينی از پديده های محسوس بنيان نهاده شده اند، دارای ساختاری نسبی و متكثر و گاه متناقض هستند و هدفی جز افزايش منافع مادی انسان اومانيست ندارند. شايد از همين روست كه علیرغم داعيه جهان شمولی ليبراليسم مبتنی بر پيشرفت های بسيار در فناوری و علوم جديد، تمدن غرب هنوز از پاسخگويی به برخی از ابتدايی ترين نيازهای بشر درمانده است كه بیشك يكی از مهمترين آنها ايجاد امنيت غذايی است.
در اين مقاله ابتدا تعريف موجود از امنيت غذايی در محافل علمی غرب بيان گرديده و سپس با استفاده از آيات شريفه مرتبط با اين مفهوم تلاش شده است تا تعريفی قرآنی برای آن ارائه گردد. البته منظور اين نيست كه ما فی المثل در پی كشف فرمولهای شيميايی در قرآن باشيم بلكه قرآن كريم كتاب هدايت است و يگانه راه توحيد را بر مردمان تمام دوران ها نمايان می‌سازد. اميد است كه ما مسلمانان خود را بازشناسيم و با اتكال به خداوند متعال و اتكا به دو گنجينه بیپايان و جدای ناپذير قرآن و اهل بيت عليهم السّلام به اهداف عالی اسلام عزيز در رسيدن به علم حقيقی توحيد مدار نائل آييم.
1- تعريف امنيت غذايی از سوی بانك جهانی وF .A .O
تاكنون تعاريف مختلفی از امنيت غذايی توسط افراد و نهادهای گوناگون ارائه شده است اما مقبولترين تعريف كه بيش از همه مورد رجوع قرار گرفته، تعريفی است كه بانك جهانی در سال 1986 ارائه كرد.” Access by all people at all time to enough food for an active and healthy life”(دسترسی همه مردم در همه زمان ها به غذاهای كافی جهت زندگی سالم و فعال) اين تعريف لزوم دسترسی تمام مردم به غذای كافی جهت داشتن زندگی سالم و فعال را متذكر میشود. و ناظر بر 4 محور اصلی می باشد كه هريك شاخصی برای ارزيابی وجود يا عدم وجود امنيت غذايی در يك ناحيه يا جامعه معين در نظر گرفته میشود. در سال های اخير نيز بيشتر تحقيقات درباره امنيت غذايی بر همين 4 محور متمركز بوده است.
1- 1- فراهم بودن غذا:(Availability)
در طول تاريخ همواره منازعات بسياری بين انسانها برای در دست گرفتن منابع مكفی غذايی درگرفته است، نوآوری در عرصه علم و فنآوری نيز گرچه باعث افزايش اين منابع گشته اما متأسفانه به حفظ پايداری اين منابع كمتر توجه شده است.
1- 2 دسترسی به غذا:(Axxessilability)
يك محور از امنيت غذايی، دسترسی يكسان به غذا توسط انسانها است. عدم تساوی در جوامع منجر به معضلات بزرگی گشته است و هدف بيشتر كمكهای غذايی نيز در وهله اول غلبه بر اين وضع نامساعد اجتماعی بوده كه البته موفقيت بسيار محدودی نصيب اين تلاشها شده است.
1- 3- مطلوبيت غذا:(Adequacy)
امنيت غذايی مستلزم آن است كه ميزان مناسب از غذا در دسترس همگان باشد تا سلامت انسان و پايداری در توليد، توزيع و مصرف تضمين شود.
1- 4- پايداری:(Sustainability)
يك نظام غذايی پايدار بايستی با توجه به حفظ قابليت نسلهای آينده جهت برآوردن نيازهایشان تنظيم گردد.(F .A .O ,2002)
2- بحث و بررسی آيات مرتبط با مفهوم امنيت غذايی
2- 1- شباهت نعمات دنيوی و بهشتی برای مومنان
وَ بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ كُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِي رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً وَ لَهُمْ فِيها أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِيها خالِدُونَآيه 25 از سوره مباركه بقره سرنوشت مومنان را بيان میكند و نخست میگويد:” به آنها كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند بشارت ده كه برای آنها باغ هايی از بهشت است كه نهرها زير درختانش جاری است”. میدانيم كه باغهای فاقد آب دائم، بايستی آب مورد نياز خود را گهگاه از خارج وارد كنند در نتيجه طراوت زيادی نخواهند داشت و طراوت از آن باغی است كه هميشه آب در اختيار دارد. آب هايی كه متعلق به خود آن است و قطع نمی‌شود، خشكسالی و نقصان آب آن را تهديد نمیكند و چنين است باغهای بهشت سپس ضمن اشاره به ميوه های گوناگون اين باغها میگويد:” هر زمان از اين باغها ميوهای به آنها داده شود.”” میگويند اين همان است كه پيش از اين نيز به ما داده شده بود.” مفسران بر اين جمله تفاسير مختلفی ذكر كرده‌اند اما يك نظر بر آن است كه مومنان هنگامی كه ميوه های بهشتی را می بينند آن را مشابه ميوه های دنيا میيابند و خاطره نعمات دنيوی بر آنها زنده میشود. و البته هيچ مانعی ندارد كه جمله مذكور اشاره به اين مفهوم باشد چرا كه الفاظ قرآن گاه دارای چندين معنی هستند (تفسير نمونه) از اين آيه چنين می توان نتيجه گرفت كه جامعه اسلامی می تواند به گونه‌ای ساخته شود كه به بهشت موعود شباهت داشته باشد. چراكه خداوند نعمات خود را برای مومنين در دنيا و آخرت مشابه هم آفريده است (نظر نويسنده).
2- 2- دسترسی دائم به غذا
مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ أُكُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْكَ عُقْبَی الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْكافِرِينَ النَّارُ آيه 35 از سوره مباركه رعد” وصف بهشتی كه به متقين وعده داده شده اين است كه از زير درختان آن نهرها جاری است، ميوه و سايهاش هميشگی است اين فرجام پرهيزگاران است اما فرجام كافران آتش دوزخ است.” در اين آيه عبارت” أُكُلُها دائِمٌ” وجود دارد يعنی” خوردنیهايی كه هميشه وجود دارد.”چنانكه قبلا در آيه 25 بقره بيان شد، بين دنيا و آخرت برای مومنان شباهت وجود دارد و مومنان زمانی كه نعمات بهشتی را می بينند به ياد نعمات دنيوی میافتند و اينگونه نتيجه گيری كرديم كه جامعه اسلامی و نعمات آن به بهشت و نعماتش شبيه می باشد. در صورتی كه اين دو فرض را در كنار هم قرار دهيم می توان چنين استنباط كرد كه در جامعه اسلامی دسترسی به خوراك و مواد غذايی بايستی هميشگی بوده و غذا به طور دائم در دسترس مسلمانان باشد (نظر نويسنده).وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ (112) وَ لَقَدْ جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمُ الْعَذابُ وَ هُمْ ظالِمُونَ (113) فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلالًا طَيِّباً وَ اشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ (114) إِنَّما حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ در آيات 112، 113 و 114 سوره مباركه النحل خداوند نخست میفرمايد برای آنها كه ناسپاسی نعمت میكنند مثلی زده، منطقه آبادی (قَرْيَةً) كه در نهايت امن و آرام بود (آمِنَةً) اين آبادانی آنچنان امن و امان بود كه ساكنانش با اطمينان در آن زندگی كرده و هرگز دچار كمبود و به تبع آن مهاجرت نمیشدند (مُطْمَئِنَّةً) و اين قريه آمنه و مطمئنه به گونه ای بود كه روزی مورد نياز مردمش به طور وافر از هر مكانی به سوی آنها میآمد. اما سرانجام اين مردم كفران نعمت خدا كردند و خداوند لباس گرسنگی و ترس بر آنها پوشانيد (جوع و خوف) و دچار عذاب الهی شدند سپس خداوند از ما میخواهد با مشاهده چنين نمونه هايی در راه غافلان و ظالمان گام نگذاريم” شما از آنچه خدا روزيتان كرده حلال و پاكيزه بخوريد و شكر او را بجای آريد اگر او را بپرستيد” در اينكه اين قريه مكه بوده يا سرزمين سبا در يمن و يا اين واقعه در تاريخ بنی اسرائيل اتفاق افتاده بين مفسران اختلاف است اما به هرحال از آنجا كه تاريخ مناطق بسياری را به ياد دارد كه گرفتار چنين سرنوشتی شده‌اند، مشكل مهمی در تفسير اين آيه باقی نمیماند (تفسير نمونه). در آيات فوق برای اين منطقه آباد و پربركت 3 ويژگی با خاصيت علی و معلولی ذكر شده است. 1) امنيت جامعه 2) اطمينان اجتماعی از آينده پيش رو 3) بهرهمندی از مواهب اقتصادی. البته مشهود است كه اگر در جامعه‌ای امنيت نباشد اطمينانی نيز به زندگی وجود نخواهد داشت تا توسعه اقتصادی حاصل شود.
خلاصه اينكه در جامعه اسلامی نعمات 3 گانه دنيوی شامل: امنيت، اطمينان اجتماعی و بهرهمندی از مواهب دنيوی كه قطعا رزق حلال و طيب از مهمترين آنهاست بايستی مهيا باشد تا بتوان به نعمت بزرگتر و تكميلكننده آنها يعنی شريعت و عمل به آن دست يافت (نظر نويسنده)
2- 3- اطمينان از دستيابی به غذا
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ قالَ وَ مَنْ كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلی عَذابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ در آيه 126 سوره بقره حضرت ابراهيم دو درخواست از خدا دارد، قرآن میگويد” به خاطر بياوريد هنگامی كه ابراهيم عرض كرد پروردگارا اين سرزمين را، شهر امن (مكه) قرار ده” و با توجه به آيه پيش از آن دعای ابراهيم عليه السّلام به اجابت رسيد و خداوند امنيتی از نظر ظاهر و باطن به آن بخشيد. دومين تقاضای ابراهيم اين است كه اهل اين سرزمين را- آنها كه به خدا و روز جزا ايمان آوردهاند- از ثمرات گوناگون روزی بخش. در اينكه منظور از ثمرات چيست؟ مفسران نظرات گوناگون دارند ولی ظاهرا ثمرات يك معنی وسيع دارد كه هرگونه نعمت مادی اعم از مواد غذايی، ميوه ها و حتی نعمات معنوی را نيز شامل میشود (تفسير نمونه).
جالب آنكه ابراهيم نخست تقاضای امنيت و سپس درخواست مواهب اقتصادی میكند اين خود اشاره‌ای است به اين حقيقت كه امنيت و اقتصاد در يك جامعه با هم ارتباط تنگاتنگ داشته و شايد لازم و ملزوم هم باشند (نظر نويسنده). اين نكته نيز قابل توجه است كه حضرت ابراهيم اين درخواست را تنها برای اهل ايمان میكند و اين مطلب، وجود امنيت غذايی و دسترسی بیدغدغه و توأم با احساس امنيت روانی به غذا را لازمه جامعه اسلامی می‌داند. در ادامه آيه نيز خبر از بهره كم كفار از مواهب الهی داده شده كه می تواند در آسيبشناسی كشاورزی و عدم امنيت غذايی، قحطی و گرسنگی در جوامع مورد توجه قرار گيرد (نظر نويسنده).
2- 4- روزيهای پاك (طيبات رزق)
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ وَ اشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ از آنجا كه قرآن در مورد انحرافات ريشهدار از روش تاكيد و تكرار استفاده میكند و در اين آيات به مساله تحريم بیدليل پارهای از غذاهای حلال و سالم در عصر جاهليت اشاره كرده منته روی سخن را به مومنان كرده میفرمايد:” ای افرادی كه ايمان آوردهايد از نعمات پاكيزهای كه به شما روزی دادهايم بخوريد و شكر او را به جای آورده و او را بپرستيد”. تكيه روی كلمه طيب همگان را متوجه اين دستور اسلامی می‌سازد كه از غذاهای ناپاك چون گوشت مردار، درندگان، حشرات و مسكرات بپرهيزند.
در آيات بسيار ديگری خداوند از مردم خواسته كه از روزيهای پاك بخورند از جمله در آيه 168 سوره مباركه بقره يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالًا طَيِّباً وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ میفرمايد:” ای مردم از آنچه در زمين است حلال و پاكيزه بخوريد و از گامهای شيطان پيروی نكنيد كه او دشمن آشكار شماست.” (تفسير نمونه) قابل توجه اينكه خطابهايی كه در قرآن مربوط به استفاده از غذاهاست كم نيست و معمولا با دو قيد حلال و طيب همراه است، حلال چيزی است كه ممنوعيتی نداشته باشد و طيب به چيزهای پاكيزه گفته میشود كه موافق طبع سالم انسانی است نقطه مقابل خبيث كه طبع آدمی از آن متنفر است (تفسير نمونه)
[2-] 5- بهرهمندی از انواع غذا و محصولات كشاورزی
رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ در آيه 37 سوره مباركه ابراهيم، حضرت ابراهيم عليه السّلام پس از ساكن كردن فرزندانش در سرزمين مكه برای آنها از پيشگاه خداوند متعال چنين میخواهد” … وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ” يعنی” به انواع ثمرات روزيشان ده شايد كه شكر گذارند” (تفسير نمونه). هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَ النَّخِيلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ در آيات 10 و 11 از سوره مباركه نحل، خداوند ابتدا میفرمايد: او كسی است كه از آسمان آبی فروفرستاد، آبی حياتبخش، زلال و خالی از هرگونه آلودگی كه شما از آن مینوشيد و نيز گياهان و درختانی از آن به وجود میآيد كه حيوانات خود را در آن چرا میدهيد. سپس اين مساله را اينگونه ادامه می‌دهد به وسيله آب باران برای شما زراعت میروياند و نيز زيتون و نخل و انگور را و خلاصه از تمام ميوه ها” من كل ثمرات”، در اينجا زرع هرگونه زراعتی را شامل میشود، زيتون هم نام آن درخت مخصوص است و هم ميوه آن، نخيل هم به معنای مفرد و هم به معنای جمع استعمال میشود اعناب جمع عنبه به معنی انگور است (تفسير نمونه). مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَ مِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَ غَرابِيبُ سُودٌ در آيه 27 از سوره مباركه فاطر نخست میگويد” آيا نديدهای خداوند از آسمان آبی نازل كرد و به وسيله آن ميوه ها به وجود آوردهايم با الوان مختلف” شروع اين جمله با استفهام تقريری ضمن تحريك حس كنجكاوی انسانها اشاره به وضوح و بديهی بودن مطلب است كه هركس بنگرد واقعيت را می بيند.” الوان” ممكن است به معنی رنگهای ظاهری ميوه ها باشد و ممكن است كنايه از تفاوت در انواع طعم، ساختار و يا خواص گوناگون آنها باشد (تفسير نمونه). مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ فِيها أَنْهارٌ مِنْ ماءٍ غَيْرِ آسِنٍ وَ أَنْهارٌ مِنْ لَبَنٍ لَمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُ وَ أَنْهارٌ مِنْ خَمْرٍ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِينَ وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی وَ لَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خالِدٌ فِي النَّارِ وَ سُقُوا ماءً حَمِيماً فَقَطَّعَ أَمْعاءَهُمْ
– آيه 15 از سوره مباركه محمد صلّی اللّه عليه و آله و سلّم، پنجمين موهبتی را كه برای اهل بهشت نام می برد وَ لَهُمْ فِيها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ و برای آنها در بهشت از تمام انواع ميوه موجود است (تفسير نمونه). جمله … كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ …* در آيات 57 بقره، 172 بقره، 160 اعراف، 81 طه تكرار شده است” از خوراكیهای پاكيزهای كه به شما روزی دادهايم بخوريد.”. خلاصه اينكه خداوند در اين آيات شريفه لزوم استفاده انسان از انواع غذاها، ميوه جات، زراعتها و تنوع تغذيه را متذكر میشود (نظر نويسنده)
امروزه ثابت شده كه بدن انسان برای رشد، حيات و كسب انرژی دارای نيازهای چند گانهای است كه اين مواد در گروه های مختلف پروتئينها، كربوهيدراتها، ليپيدها و ويتامينها و املاح معدنی قرار میگيرند و تنها با تغذيه متنوع و متعادل از انواع خوراك اين نياز برآورده میشود (نظر نويسنده)
[2-] 6- امنيت غذايی تابعی از توسعه كشاورزی
در آيات 22 تا 29 از سوره مباركه دخان خداوند داستان فرعون و غرق شدنش را بيان میكند ولی در آيات 25، 26، 27 در رابطه با توسعه كشاورزی نكاتی وجود دارد. كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ (25) وَ زُرُوعٍ وَ مَقامٍ كَرِيمٍ (26) وَ نَعْمَةٍ كانُوا فِيها فاكِهِينَ (27) (چه بسيار باغات و چشمهسارهايی كه از خود برجای گذاشتند) 26 (و زراعتها و قصرهای باشكوه) 27 (و نعمات ديگر كه در آن متنعم بودند) أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَما كانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ آيه 9 سوره مباركه روم هشداری است به دنياپرستان، در واقع قرآن كريم اشاره به اقوامی میكند كه نسبت به مشركان معاصر پيامبر برتری چشمگيری از نظر قدرت و نيروی مالی داشتند و سرنوشت دردناك آنها را درس عبرتی برای اينها قرار می‌دهد عبارت” اثار و الارض” در لغت به معنی” شخم زدن زمين است” ولی مفهوم وسيعی دارد و تمام اموری كه مقدّمه عمران و آبادانی توسعه نظير عمليات كشاورزی برای زراعت و درختكاری و احداث قنوات تاسيسات و امكانات را شامل میشود (تفسير نمونه).وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً در آيه 12 از سوره نوح خداوند يكی از پاداشهای ايمان آوردن به خدا را متنعم شمردن از توسعه كشاورزی ذكر میكند” … و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختيارتان قرار دهد”. در واقع اين داستان حضرت نوح است كه ايشان خطاب به قوم لجوج و سركش اينبار روی بشارت و تشويق تكيه میكند و به آنها وعده مؤكد می‌دهد كه اگر از شرك و گناه توبه كنند خدا درهای رحمت را از هر سو بر آنها میگشايد. اما نعمات دنيا نظير باغهای پر بركت و نهرهای پرآب طبق گواهی قرآن برای ايمان آورندگان موجب آبادی دنيا و آخرت است در بعضی از روايات آمده كه وقتی اين قوم لجوج از قبول دعوت نوح سرباز زدند خشكسالی و قحطی و ساير بلايا آنها را فراگرفت (تفسير نمونه).
از اين آيات می توان چنين برداشت كرد كه توسعه اقتصادی و افزايش توان توليد، خصوصا توليدات كشاورزی نشانگر و شاخصه پيشرفت يك جامعه بوده اما چنين جامعه‌ای در صورتی رستگار میشود كه تسليم حق بوده و برنامه الهی كه توسط پيامبرانش آمده را (وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ*) گردن نهاده در غير اين صورت دچار خشم الهی خواهند شد. خلاصه اينكه توسعه مادی و اقتصادی و توسعه فرهنگ دينی در يك جامعه توحيدی بهمنزله دو بال پروازند كه هريك مكمل ديگری است (نظر نويسنده)
[2-] 7- توليد مدبرانه و آگاهانه
لِيَأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ أَ فَلا يَشْكُرُونَ در آيه شريفه 35 از سوره مباركه يس خداوند میگويد” تا از ثمرات آن و دسترنج خويش بخورند. چرا سپاس نمیگويند”، همانطور كه ملاحظه میشود شرط تنعم از نعمت تغذيه در اين آيه كار و تلاش برای توليد آن ذكر شده است (نظر نويسنده).ولی اينكه اين توليد دارای چه خصوصياتی باشد در آيات بسياری به آن پرداخته شده از جمله در آيات: وَ فِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِيلٌ صِنْوانٌ وَ غَيْرُ صِنْوانٍ يُسْقی بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَدر آيه 4 رعد، خداوند پس از ذكر زمينهای كشاورزی و انواع باغات و محصولات و تفاوت آنها میگويد” هر آينه در اينها برای خردمندان عبرتهاست” يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَ النَّخِيلَ وَ الْأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ در آيه 11 نحل، خداوند كشتزارها، نخلستانها تاكستانها و هر نوع ميوه را مايه عبرت برای افراد انديشمند دانسته است.از دو آيه فوق می توان چنين استنباط كرد كه توليد غذا بايستی با عقل معاش، نگاه و دانش تجربی صورت پذيرد (نظر نويسنده).
قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِينَ دَأَباً فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِي سُنْبُلِهِ إِلَّا قَلِيلًا مِمَّا تَأْكُلُونَ آيه 47 سوره مباركه يوسف، برنامه و مديريت حضرت يوسف عليه السّلام در جلوگيری از قحطی مصر را متذكر میشود” هفت سال پياپی بكاريد و هرچه میدرويد، جز اندكی كه میخوريد با خوشه انبار كنيد”.در اين آيه می توان لزوم نگاه كلان به امنيت غذايی در جامعه، برنامهريزی و مديريت منابع غذايی را درك كرد. قطعا توليدی ثمربخش خواهد بود كه براساس برنامهريزی زمانبندی شده و محاسبات مديريتی باشد (نظر نويسنده)
2- 8- عدم وابستگی به غير مسلمانان در تأمين غذا
الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قالُوا أَ لَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَ إِنْ كانَ لِلْكافِرِينَ نَصِيبٌ قالُوا أَ لَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَ نَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَی الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا آيه معروف نفی سبيل در سوره مباركه نساء 141 وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَی الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا آيا هدف از اين جمله تنها عدم تفوق كفار از نظر منطق بر افراد باايمان است و يا پيروزیهای نظامی، فرهنگی، سياسی و مانند آن را نيز شامل میشود؟ از آنجا كه كلمه سبيل به اصطلاح از قبيل نكره در سياق نفی است و معنی عموم را میرساند از آيه استفاده میشود كه كافران نه تنها از نظر منطق بلكه از نظر نظامی، سياسی، فرهنگی و اقتصادی و در كل از هيچ نظر بر مومنان چيره نخواهند شد (تفسير نمونه). وَ إِذْ قُلْتُمْ يا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنی بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَكُمْ ما سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْكَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا يَكْفُرُونَ بِآياتِ اللَّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا يَعْتَدُونَآيه شريفه 61 از سوره مباركه بقره” و نيز بخاطر بياوريد زمانی را كه گفتيد: ای موسی هرگز حاضر نيستيم به يك نوع غذا، اكتفا كنيم از خدای خود بخواه كه از آنچه از زمين میرويد از سبزيجات، خيار، عدس، پياز برای ما بروياند، موسی گفت آيا غذای پستتر انتخاب مینماييد (اكنون كه چنين است از بيابان) وارد مصر (شهر) شويد زيرا هرچه خواستيد در آنجا هست. خداوند مهر ذلت و نياز بر پيشانی آنها زد و مجددا گرفتار غضب پروردگار شدند. چراكه آنها نسبت به آيات الهی كفر ورزيدند و پيامبران را به ناحق میكشتند اينها به خاطر آن بود كه گناهكار، سركش و متجاوز بودند”.
يكی از تفاسيری كه بر اين آيه وجود دارد اين است كه اگر از غذاهای غير متنوعی در اين بيابان بهره میگيريد در عوض ايمان داريد و آزاد و مستقل هستيد اگر نمیخواهيد بازگرديد و باز هم اسير فرعونيان شويد تا از باقيمانده سفره آنها و از غذاهای پرتجمل و وسوسهانگيزشان بهره بريد، شما به دنبال شكم و خورد و خوراكيد هيچ نمیانديشيد كه آن روز برده و اسير بوديد و امروز آزاد و سربلند هستيد (تفسير نمونه)
در دنيای امروز كه استعمارگران غربی در دنباله فرعونيان تاريخ قرار گرفته و وارث آنها گشتهاند همواره سعی كرده‌اند نفوذ استثماری خود را بر ساير ملل بالاخص كشورهای اسلامی با تزوير و ترفند محقق سازند و از اين آيه به خوبی استفاده میشود كه جامعه اسلامی نبايستی در هيچ مرحلهای برای تامين غذای خود به كفار وابستگی داشته باشد. چه اين وابستگی در تامين منابع غذايی و يا در قالب فرهنگ تغذيه باشد (نظر نويسنده)
[2- 9] امنيت غذايی زمينهساز فرهنگ دينی
فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَيْتِ (3) الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ در آيه 4 از سوره مباركه قريش، خداوند در مورد قبيله قريش فرموده كه آنها را از گرسنگی نجات داد و از ناامنی رهايی بخشيد در حالی كه در آيه 3 از اين سوره علت بخشيدن اين نعمات را ايجاد زمينه برای عبادت خدا ذكر كرده است، باز هم در اين سوره مباركه می بينيم كه امنيت غذايی به علاوه امنيت اجتماعی زمينهساز فرهنگ دينی در جامعه توحيدی می باشد (نظر نويسنده)
[2- 10] 9- توزيع عادلانه غذا در جامعه اسلامی
وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ آيه 141 انعام پس از ذكر آفرينش باغهای معروش و غير معروش برای انسانها به طور خاص از محصولات دارای اهميت اقتصادی و تغذيهای برای انسان نام برده و تفاوت و تنوع اين نعمات الهی را متذكر میشود. سپس پروردگار میگويد” از ميوه آنها هنگامی كه به ثمر نشست بخوريد ولی فراموش نكنيد كه به هنگام چيدن حق آن را بايد ادا كنيد.” و در پايان فرمان می‌دهد كه” اسراف نكنيد زيرا خداوند مسرفان را دوست ندارد.” با توجه به اينكه آيات پيش از آن سخن از احكام خرافی بتپرستان به ميان آورده كه از زراعت ها و دامداريشان نصيبی برای بتها قرار داده و عقيده داشتند كه اين سهام بايستی تنها به خادمان بتها رسيده و مردم فقير و عادی از آن بی بهره هستند اين آيه شريفه صريحا با اين احكام خرافی و تبعيضآميز به مقابله پرداخته و میگويد خالق تمام اين نعمات خداست و هم او دستور داده كه از آنها بهره گيريد و البته اسراف نكنيد بنابراين جز خدا كه خالق آنهاست كسی حق تحريم و تحليل آن نعمات را ندارد. (تفسير نمونه)
سپس در جمله” اذا ثمر” با ذكر كلمه ثمر قبل از آن ميان مفسران گفتگو است ولی ظاهرا هدف از اين جمله اين است كه به مجرد آشكار شدن ميوه بر درختان و خوشه و دانه در زراعتها، بهره گيری از آن مباح و جايز است و بايستی حق مستمندان پرداخت شود و ادای اين حق بايستی در موقع چيدن ميوه و درو كردن محصول” يوم الحصاد” صورت گيرد (تفسير نمونه).
اما در مورد اينكه منظور از پرداختن حق به هنگام درو چيست بعضی معتقدند همان زكات واجب يعنی يك دهم و يك بيستم است ولی باوجود اينكه اين سوره مكی می باشد و حكم زكات در سال دوم هجرت يا بعد از آن صادر شده چنين احتمالی بعيد مینمايد. در روايات بسياری از اهل بيت عليهم السّلام اين حق غير از زكات معرفی شده، و منظور از آن چيزی است كه به هنگام حضور مستمند در موقع برداشت محصول به او داده میشود و حد معين و ثابتی ندارد. و براساس روايات اهل بيت عليهم السّلام استفاده میشود كه اين يك حكم استحبابی بوده كه هنوز به قوت خود باقی است (تفسير نمونه). تعبير به كلمه يوم نيز ممكن است اشاره‌ای بر عزم و اراده آشكار بر پرداخت نصيبی به مستمندان و نيازمندان باشد و در روايات معصومين نيز بر اين مطلب تاكيد شده است (تفسير نمونه).
از آيه مذكور چنين می توان استنباط كرد كه داشتن برنامه های كلان اجرايی و سازماندهی شده برای توزيع عادلانه تمامی مواهب اقتصادی نظير غذا، بين اقشار مختلف جامعه اسلامی خصوصا اقشار محروم از ضروريات جامعه اسلامی است (نظر نويسنده).
2- 11- مصرف بدون اسراف
در انتهای اين آيه 141 انعام، خدا میفرمايد: وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ اسراف به معنی تجاوز از حد اعتدال است و اين جمله می تواند عدم اسراف در خوردن و يا عدم اسراف در بخشش بوده باشد. و نيز در آيه 31 اعراف وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ. كلمه اسراف كلمه بسيار جامعی است كه هرگونه زيادهروی در كميت و كيفيت و بيهودهگويی و اتلاف و مانند آن را شامل میشود و اين روش قرآن است كه به هنگام تشويق به استفاده كردن از مواهب آفرينش جلوی سوء استفاده از آن را گرفته و به اعتدال توصيه میكند (تفسير نمونه). پس چنين نتيجه میشود كه يك محور از امنيت غذايی در جامعه اسلامی با تأمين شدن غذای مورد نياز واقعی حاصل شده و تغذيه تجملگرايانه در اسلام جايی ندارد.
نتيجه گيری
از جمع بندی آيات فوق الذكر چنين نتيجه گيری میشود كه امنيت غذايی از نگاه قرآن كريم دارای محورهای زير می باشد.
1- با توجه به شباهت برخی نعمات دنيوی و بهشتی برای مومنان شايد بتوان اينگونه نتيجه گرفت كه بين امنيت غذايی در جامعه آرمانی اسلامی و بهشت توصيف شده در قرآن كريم نيز می تواند شباهت هايی وجود داشته باشد.
2- اگر فرض بر اين باشد كه در مورد امنيت غذايی بين جامعه آرمانی اسلام و بهشت قرآنی شباهت هايی وجود دارد در نتيجه آنگونه كه اهل بهشت به طور دائم به غذاهای بهشتی دسترسی دارند، دسترسی به غذا در جامعه اسلامی نيز بايد هميشگی باشد (دسترسی دائم به غذا).
3- مسلمانان بايستی در مورد دسترسی به غذا در آينده نيز اطمينان خاطر داشته باشند.
4- جامعه اسلامی می تواند از انواع غذا و محصولات كشاورزی بهرهمند گردد به شرط آنكه طيب و حلال باشند (تنوع تغذيه).
5- توليد محصولات كشاورزی و مواد غذايی بايستی براساس مديريت كلان، پيشبينی، برنامهريزی و دانش تجربی صورت پذيرد.
6- اين نكته بايد مورد توجه قرار گيرد كه مسلمانان نبايد در تامين مواد غذايی به غير مسلمانان وابسته باشند.
7- ايجاد امنيت غذايی در جامعه اسلامی زمينه ساز توسعه فرهنگ دينی خواهد بود به شرط آنكه تمامی افراد جامعه به صورت عادلانه به غذا دسترسی داشته و مصرفی بدون اسراف داشته باشند. پس می توان تعريف قرآنی برای امنيت غذايی را اينگونه آورد:” توليد آگاهانه و مدبرانه انواع غذاهای طيب و حلال در جامعه اسلامی بدون وابستگی به غير مسلمانان و توزيع عادلانه آن به طوری كه تمام افراد جامعه، دسترسی دائم به غذا داشته و از تأمين آن در آينده نيز مطمئن باشند و از آن بدون اسراف، مصرف كنند”. شايد بتوان اين تعريف را به نظام اقتصادی نيز تعميم داد با اين بيان كه نظام اقتصاد اسلامی بر مبنای توليد مدبرانه، توزيع عادلانه و مصرف بدون اسراف بنيان نهاده شده است.
کلمات کليدي:
امنیت اجتماعی
غـذا
طعام
قران کریم
اسراف
.....................................................................................................
منابع و ماخذ:
1. قرآن کریم
2. ابن الازرق، بدائع المسلک فی طبائع الملک، دار التراث العربی، 1968 م
3. بی‌آزار شیرازی، عبد الکریم، رساله نوین فقهی پزشکی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سال 1374
4. جمالیان، سید رضا، پنجاه راه ساده برای نجات کره زمین، انتشارات چاپخش، چاپ اول، 1371
5. حر عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، کتاب احیاء الاموات، دار النهفته، 1382 ق
6. السمهودی، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، بیروت، دار الاحیاء، 1979 م
7. سید مظفری، فریده دخت، زیست‌شناسی سلولی و مولکولی، انتشارات دانشگاه پیام نور
8. شریعت‌پناهی، محمد، مبانی بهداشت محیط، انتشارات دانشگاه تهران، 1373
9. شفیعی، سید محمد، تأثیر محیط زیست در انسان، نشر ارکان، چاپ اول، سال 1376
10. علیرضایی، مریم، مقاله بهداشت محیط در اسلام، همایش بهداشت در اسلام، سال 1376
11. فتاحی، سید حسین، مجموعه مقالات سمینار دیدگاه‌های اسلام در پزشکی، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، سال 1371
12. کردوانی، پرویز، جغرافیای خاک‌ها، انتشارات صدرا، سال 1374
13. کردوانی، پرویز، منابع و مسائل آب در ایران، انتشارات صدرا، سال 1375
14. قزوینی، آثار البلاد و اخبار العباد، انتشارات دار صادر بیروت، 1974 م
15. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1403 ق
16. محمودی، عباسعلی، آب و بهداشت در اسلام، دفتر تحقیقات و نشریات، سال 1379
17. نابلسی، الملاحه فی علم الفلاحه، انتشارات دار الافاق الجدیده بیروت، 1979
18. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل بیروت، مؤسسه آل البیت، چ دوم، 1408 ق
19. یحیی‌آبادی، اکبر، آب و جایگاه آن در اسلام و سایر ادیان، انتشار تهران، سال 1376
ص: 391
......................................................................................................
منبع : دانشنامه کشاورزی، ج1 , رزاقي
و : فصلنامه اخلاق پزشكي سال سوم، شماره نهم
